نگاهی به مجموعه داستان «برف و سمفونی ابری» اثر پیمان اسماعیلی

«برف و سمفونی ابری» عنوان کلی مجموعه داستانی از پیمان اسماعیلی است که چاپ اول آن در تابستان ۱۳۸۷توسط نشر چشمه انتشار یافته و تاکنون به چاپ سوم رسیده و جوایزی را نیز برده است؛ از جمله جایزه دهمین دوره منتقدان و نویسندگان مطبوعات به‎عنوان بهترین مجموعه داستان سال گذشته، جایزه مهرگان ادب و جایزه نهمین دوره هوشنگ گلشیری. این مجموعه هفت داستان کوتاه را شامل می‎شود که به ترتیب عبارتند از: «میان حفره‎های خالی»، «مرض حیوان»، «لحظات یازده‎گانه سلیمان»، «مردگان»، «یک هفته خواب کامل»، «یک تکه شازده در تاریکی» و «گرای پنجاه و پنج».در این یادداشت، ابتدا تک‎تک داستان‎ها را از نظر گذرانده و سپس به کلیت مجموعه می‎پردازیم؛ البته با نظری موجز و پرداختی مختصر.

«میان حفره‎های خالی» داستان پزشکی است که برای گذراندن دوره طرحش ناگزیر است چند ماهی را در مرز کردستان ایران و عراق، در روستایی سرد و کوهستانی به سر ببرد. پزشک یک هفته است در بهداری روستا مشغول به کار شده است و طی نامه‌نگاری‌هایی با شخصی او را از اوضاع خودش در این روستای مرزی باخبر می‌کند. پزشک در عین حال کوهنورد است و بر آن است تا از یکی از صخره‎های روستا صعود کند. به این ترتیب، او که از سرمای استخوان‎سوز رنج می‎کشد و برای نجات از وضعیتی که در این روستا و در میان این جماعت گرفتارش شده – جماعتی که متوجه حرف‎های او نمی‎شوند و یا اصلا علاقه‎ای به حرف‎هایش ندارند – می‎خواهد از کوه بالا برود؛ اما یکی از اهالی (صلاح) او را از این کار باز می‎دارد و شرح می‌دهد که در گذشته کسی به آن‎جا رفته و دیگر هرگز برنگشته است. با وجود این، پزشک جوان خود را از صخره بالا می‌کشد و به غار دو اشکفته می‌رسد و درون آن پا می‎گذارد؛ جایی که پیش از این یک فرمانده نظامی در آن گم شده و بعد از آن هر کسی که به این دو اشکفته رفته، دیگر بازنگشته و حتی جسدش هم پیدا نشده… اما پزشک جوان بی‎این‎که با حادثه‎ای مواجه شود، به سلامت بر‌‌‌ می‌گردد. هرچند به هنگام بازگشت متوجه ردپایی می‌شود که کنار ردپای خودش روی برف مانده است، البته این ردپا بزرگتر از جای پای خودش مثل رد کفش‎های کوهنوردی یا رد پوتین است و او از آن پس هر جا می‌رود، این ردپا با وی است… و این‎گونه است که «میان حفره‎های خالی»، آگاهانه به دل دو حفره‎ای نقب می‎زند که آن همه شایعه خوف‎انگیز، پیرامونش شکل گرفته بود.

از آن پس اتفاقات جالب و در عین‎حال عجیبی رخ می‎دهد: اهالی روستا که پیش‎تر ساکت بودند و با پزشک حرف نمی‎زدند، برایش غذا می‎آورند؛ از دوغ و ماست و کره محلی گرفته تا مرغ کباب شده و رفتاری توأم با احترام با وی دارند؛ حتی لباس‎هایش را می‎شویند. در این میان، صلاح ناگهان ناپدید می‎شود. یکی دیگر به نام «کریم» که می‎گفتند اصلا زبان فارسی بلد نیست، با او حرف می‎زند و روی قبر کسانی که رفته‎اند توی دو اشکفته و دیگر برنگشته‎اند، دعا می‎خواند و سپس او هم مثل صلاح ناپدید می‎شود. پرچمی که پزشک بالای کوه، وسط دو اشکفته نصب کرده بود، بعد از چند روز ناپدید می‌شود و بالاخره در یک صبح زمستانی تمام اهالی روستا یکجا غیب شان می‎زند!

در داستان «مرض حیوان» مهندسی به برهوتی می‎رسد که گویا یکی از همکارانش از ۱۰ سال پیش در آن‎جا ساکن مانده و دیگر بومی بیابان شده است؛ چنان که به نظر می‎رسد حتی هویت انسانی خویش را نیز تا حدودی از دست داده باشد. با این همه، داستان از گفته‎های او شکل می‎گیرد: «دیر آمدی! تا غروب منتظرت ماندند، نیامدی. آن‎ها هم ماشین را برداشتند و رفتند کمپ جدید. ساختمانش را تازه تمام کرده‎اند. حال می‎رسیم خودت می‎بینی…» البته او متکلم وحده نیست. اما نویسنده صرفا حرف‎های او را ضبط کرده است. «این دور و برها گاهی کفتار پیدا می‎شود. از کجا می‎آیندش را دقیقا نمی‎دانم. شاید بوی غذا می‎کشاندشان این‎جا. شاید هم بوی آدم. بعضی سال‎ها قحطی بدی است. آدمش چیزی گیر نمی‎آورد بخورد، چه برسد به حیوان.» بدین ترتیب، برای مهندس تازه‎وارد دیگر گریزگاهی باقی نمی‎ماند چراکه در دل این شب ظلمانی در این بیابان ناشناس گیر افتاده است. از آن‎چه راهنمایش بر زبان می‎راند چنین به نظر می‎رسد که مهندس می‎کوشد به خود بقبولاند که از هیچ‎چیز ترس و واهمه‎ای ندارد تا این‎که بالاخره فاجعه رخ می‎دهد و او نابود می‎شود. یا بهتر است این‎طور بگوییم که مهندس خیلی دیر، ترس را به درون راه می‎دهد! آن‎قدر دیر که دیگر کار از کار گذشته است. در «مرض حیوان»، دیگر هیچ راه بازگشتی نیست چون شب است و بیابان و بقیه رفته‎اند و تنها امید شخص به همان بلد راه است که گویی خود خلق و خوی کفتار بیابان را یافته است.

یکی دیگر از داستان‌های این مجموعه، «لحظات یازده‎گانه سلیمان» نام دارد که در آن قتلی در کوهستان رخ داده است و حسد و کینه و تسویه حساب‌های قبیله‌ای و مسائل خانوادگی و ناموسی… از علت‎های آن است. داستان براساس یازده مدرک اصلی و مرتبط با قتل مرحوم کامران سهیلی شکل می‎گیرد و این تمهیدی است تا هر چه بیشتر بر بار گوتیگ داستان افزوده شود و شخصیت‎های «لحظات یازده‎گانه سلیمان»، یک به یک در وضعیت‎هایی قرار می‎گیرند که هراسناک می‎نماید؛ با وجود این وقتی که با موقعیتی هولناک مواجه می‎شوند، به گونه غریبی از نظر روحی محظوظ می‎شوند و به گروتسکی دامن می‎زنند که علی‎الظاهر بی‎سابقه می‎نماید.

در داستان «مردگان» هم، وانتی در برف‎گیر کرده و دیگر هر کاری که می‎کنند روشن نمی‎شود. و برف هم آن‎قدر همه‎جا را گرفته که سرنشینانش چاره‎ای ندارند جز این‎که شب را در ماشین سر کنند.

در این میان برق هم وصل نمی‎شود هرچه کلید می‎زنند، فایده‎ای ندارد. معلوم نیست سیم‎ها پاره شده‎اند و یا این‎که مثلا دکل افتاده. اما بعد متوجه می‎شوند که چیزی روی سیم است. اما نه پرنده یا درختی که افتاده بلکه یک آدم! آن‎هم با شکم روی فاز بالایی دکل چهل متری. تا این‎که آخرالامر رییس، در دل شب و برف، می‎رود تا ببیند چه خبر است. «جلوتر، آن بالا، چیزی روی سیم‎ها تکان می‎خورد. رییس عیینکش را بیرون کشید و روی قوز بینی گذاشت. بعد خیره ماند به شبح بی‎شکلی که از بین سیاهی سیم‎ها بیرون زده بود. حس کرد که شبح روی سیم جمع شد و خودش را کشید جلو. مثل آدمی که توی هوا سینه‎خیز برود…»

یکی از داستان‎های این مجموعه «یک هفته خواب کامل» نام دارد که روایت یکدست و منسجمی است. راوی داستان کارش مسافرکشی است. نیمه‌شبی اتومبیلش را کنار میدان آرژانتین پارک کرده که مردی که تا خرخره هم خورده به‎سمت او می‌آید و می‌گوید به سبب مستی نمی‌تواند رانندگی کند و باید ماشینش را بگذارد این‎جا و خودش برگردد نور. مسافرکش نخست درخواست او را نمی‌پذیرد، زیرا از لحن وی خوشش نمی‌آید اما مرد مست هرطور که هست، او را راضی می‌کند و مسافرکش سوارش می‎کند و راه می‎افتد. در طول مسیر با هم درباره مسائل مختلف گفت‎وگو می‌کنند. ظرف فلزی کتابی شکل مرد مست خالی می‌شود و مسافرکش ناگزیر در جایی از مسیر توقف می‌کند تا بلکه از سوپرمارکتی بتواند ظرف مرد را پُر کند. اما هنوز زود است و باید صبر کنند تا سوپرمارکت‌ها باز شوند. راوی چشمش به خرگوشی می‌افتد که از عرض جاده عبور می‌کند. از ماشین پیاده می‌شود و خرگوش را تعقیب می‎کند، اما نمی‌تواند آن را بگیرد و ناگزیر بر‎می‌گردد کنار ماشین. مرد مست از ماشین می‌زند بیرون. راوی هم دنبالش می‎رود. مرد مست ادعا می‎کند خرگوش را دیده و به‎جایی اشاره می‌کند که مسافرکش بدان سمت می‌رود و لیکن چیزی نمی‌بیند. «بعد انگار که یک تکه زغال گذاشته باشند روی کمرم، تنم آتش می‎گیرد. برای یک لحظه فکر می‎کنم جانوری چیزی کمرم را گاز گرفته…» مرد مست چاقو را برمی‎گرداند توی جیبش و یک قدم به طرفش جلو می‎آید، خم می‎شود روی او و سوئیچ را از جیب شلوارش می‌کشد بیرون و سوار ماشین می‎شود و می‎زند به چاک.

«یک تکه شازده در تاریکی» داستانی است که به انتزاع تنه می‎زند. روایتی که بی‎گمان بر پایه خوانش خاص خواننده آغاز و انجام می‎یابد: «زمین زیر پایش یک دفعه هوا می‎شود. یک لحظه بین سیاهی غلیظ غوطه می‎خورد و بعد با صورت می‎رسد به سنگ. صدای شکستن استخوان توی سرش هست. سنگی کوبیده شده روی استخوان. درد می‎آید. پخش می‎شود. آن دریچه‎ای را می‎بندد که توی گلوی آدم کار گذاشته‎اند برای رفت و آمد هوا. یادش نیست کی هست. یادش نیست. یک تکه آدم است توی تاریکی. یک تکه‎ای که نیست. خون را تف می‎کند روی زمین. لبش می‎سوزد. انگار که سیخ داغ روی گوشت.»

شخصیت «گرای پنجاه و پنج»، آخرین داستان این مجموعه، در طبقه هشتمی که برف تا زیر آن جمع شده، اجساد آدم‎ها را می‎سوزاند تا خود را گرم کند. برف آن‎قدر ارتفاع گرفته که حتی بیرون رفتن از طبقه هشتم هم غیرممکن می‎نماید.

باری، به‎نظر می‎رسد که آدم‎های داستان‎های این مجموعه می‎کوشند تا ترس را پشت سر بگذارند و بر تنهایی خویش فایق آیند. اما موفق نمی‎شوند و تقریبا همگی تن به شکست می‎دهند یا ناگزیر به آن تسلیم می‎شوند: آن‎چه هست، ترس از ظلمت شبی لایتناهی، احساس زمهریری بی‎سابقه در درون و بیرون، و…

آیا نویسنده بر آن است که با داستان‌هایش بر وضعیت بغرنج و تفسیرناپذیر انسان کنونی و هراس او در مواجهه با غموض این پیچیدگی صحه بگذارد؟ آیا می‎توان این را نوعی نیاز روحی روانی برشمرد که انسان در مقابله با ترس و هراسی ناشناخته در خود احساس می‎کند؟

گذشته از این‎ها، آدم‎های داستان‎های این مجموعه از چه خصوصیاتی برخوردارند که آن‎ها را حداقل از همگنان داستانی‎شان متمایز می‎کند؟ البته نه با قاطعیت جزم‎اندیشانه ولیکن به شیوه‎ای نسبی‎گرایانه ممکن است بتوان آدم‎های این داستان‎ها را نماینده طیف خاصی از بشر دانست که در ماتم‎سرای این عالم به‎گونه‎ای جمود و ایستایی مبتلا هستند. آنان حتی در پی این برنمی‎آیند که کمترین قدمی برای به شادی رسیدن بردارند. امید را وانهاده‎اند و به بهبود شرایط و احیانا هماهنگی با جهان اطراف نمی‎اندیشند. و از آن‎جا که هرگز به بهتر شدن اوضاع امید نبسته‎اند، نمی‎توانند شکوه و شکایتی داشته باشند. اصولا چون از دیرزمانی دیگر احساس طرب و سرور نمی‎کنند، به همان نسبت وقتی با وضعیتی تراژیک روبه‎رو می‎شوند، گویی عاجز از بیان اندوه خود باشند یا اقلا آن را بروز بتوانند داد.

در آدم‎های داستان‎های پیمان اسماعیلی شاید تنها روی یک احساس، یک واکنش به محیط اطراف می‎شود انگشت گذاشت و آن را قدری برجسته دید: ترس! اما این ترسی منفرد و مجزا از دیگر احساساتی نیست که بشر در گیرودار وقایع تلخ و تیره بدان دچار می‎شود؛ ترس آمیخته به تنهایی یا اساسا ترسی که از تنهایی انسان عصر ما ناشی شده است.

اگرچه اغلب شخصیت‎های این مجموعه داستان به حاشیه شهرها و آبادی‎ها کوچیده‎اند و یا ناگزیر از کوچ شده‎اند، اگرچه شاید بشود آنان را همچون رانده‎شدگان شهر پوکرفلات از تباری دانست که به‎نوعی از اصل خود دور شده‎اند اما به‎ضرس قاطع آنان خود هرگز به دامان طبیعت پناه نبرده‎اند. آن‎ها گریختگانی‎اند که به تبعیدی خودخواسته تن داده‎اند. شهروندانی از شهر گریخته‌، شهروندانی که کم آورده‎اند و در چنبره ترس و تنهایی، لاجرم به تمدن پشت کرده‎اند.